Dalalka caalamka waliba kuwa awooda badan lagu sheego waxay ka baxaan heshiisyo muhiim u ah dunida. Waa ay jiraan dowlado yaryar oo ka baxo heshiisyada caalamiga haddii ay danahooda ka dhex arki waayaan balse intooda badan kama baxaan. Sidoo kale waxaa la sheegaa in dowladaha qaarkiis heshiisyada waa ay galaan balse sida la rabay uma fuliyaan.
Halkaan waxaan kusoo qaadanaynaa tusaallooyinka waaweyn ee ka dhacay dunida. Kasoo sharaxaad balaaran ka bixin doona sida ay waddamada ugu baxaan heshiisyada caalamiga.
Nofeember 2016, Ruushka ayaa ka baxay maxkamadda dambiyada caalamiga
Madaxweynaha Ruushka Vladimir Putin ayaa saxiixay go’aan uu Ruushka uga saarayo maxkamadda caalamiga ah ee dambiyada (ICC), taasoo qaadaysa dambiyada dagaalka, xasuuqa iyo dambiyada ka dhanka ah aadanaha. Go’aanka Moskow ayaa daba socday warbixin Qaramada Midoobay ay ka soo saartay xadgudubyada xuquuqda Ruushka iyo takoorka Crimea.
Ruushka ayaa sanadka 2000 saxiixay heshiiskii Rome kaas oo lagu aasaasay maxkamada Hague, laakiin waligiis ma ansixin.
Wareegtada Putin oo lagu daabacay website-ka Kremlin-ka sanadkii 2016, ayaa ku soo beegantay maalin kaddib markii guddiga golaha loo dhan yahay ee Qaramada Midoobay ay ansixiyeen qaraar ka dhan ah “qabsashada ku meel gaarka ah ee Crimea” ee Ruushka, waxayna Moskow ku eedeeyeen xadgudubyo xuquuqda iyo takoorka ka dhanka ah dadka deggan Crimea qaarkood, sida qoomiyada Tataarka.
Dmitry Peskov, afhayeenka madaxweyne Putin, ayaa sheegay in ka bixitaanka ay ku saleysan tahay “dano qaran” wuxuuna ku dooday in maadaama uusan Ruushku waligiis ansixin abuurista maxkamadda, go’aankana uu ahaa kaliya mid rasmi ah.
Afhayeenka madaxweynaha Ruushka Peskov ayaa sidoo kale meesha ka saaray eedeymaha Maxkamada ee “isku dhac hubeysan” oo ka dhacay Crimea, isaga oo ku dooday in Crimea ay ku biirtay Ruushka ka dib codbixin dadweyne oo sharci ah.
Ruushka ayaa Crimea ka qabsaday Yukrayn bishii Maarso 2014-kii ka dib markii si degdeg ah loogu yeeray afti, tallaabadaas oo horseeday in la curyaamiyo cunaqabateynta reer galbeedka.
Iska horimaad hubaysan oo gooni u goosad ah ayaa markii dambe ka qarxay bariga Yukrayn bishii xigtay, waxaana taageeray Ruushka.
Maxkamada Dambiyada Caalamiga ayaa soo saartay warbixin horudhac ah oo ay ku tilmaantay wixii ka dhacay Crimea “isku dhac hubaysan oo caalami ah oo u dhexeeya Yukrayn iyo Federaalka Ruushka”.
Wasaaradda arrimaha dibadda ee Ruushka ayaa ku adkaysatay bayaan ay soo saartay in Ruushku uu doonayo in qof kasta oo ku lug leh dambiyada caalamiga ah uu wajaho cadaalad balse waxa ay rajo xumo ka muujisay shaqada maxkamadda sannadihii la soo dhaafay.
“Maxkamaddu nasiib-darro waxay ku guul-darraysatay inay la jaan-qaaddo rajadii laga qabay, mana aysan noqon hay’ad madaxbannaan oo si dhab ah loo ixtiraamo oo caddaaladda caalamiga ah,” ayay wasaaraddu tiri, iyadoo intaas ku dartay in 14-kii sano ee ay ICC-du shaqaynaysay “affar xukun oo keliya” la soo saaray, halka $1bilyan lagu kharash gareeyay.
Saacado yar ka hor ku dhawaaqista Ruushka, madaxa xuquuqul insaanka ee Qaramada Midoobay ayaa si adag u difaacay maxkamadda ICC, isagoo ka codsaday dalalka inaysan ka bixin.
Maxkamada Dambiyada Caalamiga oo lagu eedeeyo in ay tahay hay’ad reer galbeedk u adeegto
Maxkamadan ayaa durba wajaheysa cadaadis weyn oo kaga imaanaya wadamada Afrika, kuwaas oo sheegaya in ay tahay hay’ad reer galbeed ah oo diirada saarta in ay tijaabiso wadamada qaaradda.
Burundi ayaa ahayd waddankii ugu horreeyay ee ka baxa bishii Oktoobar ee sanadkaas. Saddex maalmood ka dib, Koonfur Afrika ayaa sidoo kale ku dhawaaqday inay qorsheynayso inay ka baxdo Maxkamadan, oo ay ku xigto Gambia.
Maxkamada ICC-da ayaa baaritaan ku waday kiisas ka dhan ah madaxda Suudaan iyo Kenya, waxayna soo saartay amar lagu soo xirayo madaxweynaha Suudaan Cumar Al-Bashiir.
ICC-da waxaa la aasaasay 1998 waxaana xubno ka ah in ka badan 100. Waa maxkamadii ugu horeysay ee adduunka ee joogtada ah ee loo igmaday in ay cadaalada horkeento dadka masuulka ka ah dambiyada dagaalka, dambiyada ka dhanka ah bini’aadanimada, iyo xasuuqa.
Oktoobar 2017, Burundi ayaa ka baxday maxkamadda dambiyada caalamiga
Burundi ayaa noqotay waddankii ugu horreeyay ee ka baxa maxkamadda dambiyada caalamiga ah ee ICC-da iyadoo lagu eedeeyay in maxkamaddu ay aad diiradda u saarto qaaradda Afrika. Afhayeen u hadlay ICC-da ayaa xaqiijiyay in ka bixitaanku uu dhaqan galayo, sanad ka dib markii dalka Bariga Afrika uu ku wargaliyay xoghayaha guud ee Qaramada Midoobay in uu doonayo in uu ka baxo maxkamadda ay ku oogto tacaddiyada ugu xun adduunka.
Burundi ayaa ah dalka kaliya ee sadexda wadan ee Afrikaanka ah ee horay ugu sii socday ka bixitaankooda ka dib markii ay sameeyeen dhaqdhaqaaqyo ay kaga baxayaan sanadkii hore iyadoo lagu eedeeyay maxkamada in ay si aad ah diiradda u saarto qaaradda Afrika.
Ka bixitaanka Koonfur Afrika ayaa la laalay bishii Maarso. Dowladda cusub ee Gambia ayaa ka laabatay ka bixitaankeeda bishii Febraayo 2017.
Ka bixitaanka Burundi wax saameyn ah kuma yeelaneyso baaritaanka horudhaca ah ee xaaladda dalka oo uu horay u waday dacwad oogaha maxkamadda, afhayeenka ICC-da Fadi El Abdallah ayaa u sheegay wakaaladda wararka ee Associated Press. Imtixaankaasi waxa uu bilaabmay Abriil 2016.
Burundi ayaa waxaa soo wajahday qalalaase siyaasadeed oo dad badan ay ku dhinteen tan iyo bishii Abriil 2015, markaasoo madaxweyne Pierre Nkurunziza uu ku dhawaaqay qorshe uu ku raadinayo in mar saddexaad loo doorto xilka madaxtinimo ee lagu muransan yahay oo uu ugu dambeyntii ku guuleystay.
Bishii hore, guddi baaritaan oo Qaramada Midoobay ah ayaa sheegay in dambiyada ka dhanka ah bini’aadannimada, oo ay ku jiraan dil iyo xadgudubyo galmo, ay weli ka dhacayaan Burundi, waxayna maxkamadda ICC-da ka codsatay in sida ugu dhaqsaha badan ay u furto baaritaan.
Sida lagu sheegay warbixinta Qaramada Midoobay oo ku salaysan waraysiyo lala yeeshay in ka badan 500 oo goob-joog ah, dambiilayaasha lagu eedeeyay waxaa ka mid ah saraakiil sarsare oo ka tirsan ciidamada sirdoonka iyo booliiska Burundi, saraakiil ciidan iyo xubno ka tirsan ururka dhalinyarada ee xisbiga talada haya, oo loo yaqaano Imbonerakure. Kumanaan qof ayaa ka qaxay dalka.
“Ka bixitaanka rasmiga ah ee Burundi ee maxkamadda caalamiga ah ee dambiyada waa tusaalihii ugu dambeeyay ee dadaallada xunxun ee dowladda si ay uga ilaaliso kuwa mas’uulka ka ah xadgudubyada xunxun ee xuquuqda aadanaha nooc kasta oo xisaabtan ah,” Param-Preet Singh, oo ah xiriiriyaha cadaaladda caalamiga ah ee Human Rights Watch, ayaa yiri bayaan sidaas.
“Waxaan ku boorrinaynaa ICC-da inay qaado hab horusocod ah oo ay ku tarjumeyso xukunkeeda si dhibanayaasha ay u sii wataan waddo macquul ah oo cadaalad ah.”
Maay 2018, Mareykanka ayaa ka baxay heshiiska Nukliyeerka ee Iiraan
Madaxweynaha Mareykanka Donald Trump ayaa ku dhawaaqay in Mareykanka uu si wax ku ool ah uga baxay heshiiskii Nukliyeerka ee Iiraan, isagoo ka dhaga adeygay dadaalladii diblomaasiyadeed ee ugu dambeeyay ee xulafadiisa Yurub ay ku doonayeen inay ku qanciyaan si kale.
Madaxweynihii Mareykanka Donald Trump ayaa ku dhawaaqay in Mareykanka uu si hufan uga baxay heshiiskii Nukliyeerka ee Iiraan, isagoo ka dhaga adaygay dadaalladii diblomaasiyadeed ee ugu dambeeyay ee xulafadiisa Yurub ay ku doonayeen inay ku qanciyaan si kale.
“Waxaan si cad u sheegay in haddii heshiiska aan la hagaajin karin, in Maraykanku aanu sii ahaan doonin qayb ka mid ah heshiiska,” ayuu Trump ku yiri khudbad si weyn loo sugayay sanadkii 2018.
“Heshiiska Iiraan waa mid cilladaysan. Haddii aynaan waxba samayn, waan ogaan doonaa waxa dhabta ah ee dhici doona.
“Sidaas darteed, waxaan maanta ku dhawaaqayaa, in Maraykanku uu ka bixi doono heshiiska Nukliyeerka ee Iiraan,” ayuu yirri.
Sida uu dhigayo heshiiskii Vienna ay kula saxiixdeen lix quwadood oo adduunka ah – Mareykanka, Ingiriiska, Faransiiska, Jermalka, Ruushka, Shiinaha iyo Midowga Yurub – Iiraan waxay dib u dhigtay barnaamijkeeda kobcinta Yuraaniyaamka waxayna ballan qaaday inaysan sii wadi doonin hubka nukliyeerka.
Taas beddelkeeda, cunaqabataynta caalamiga ah ayaa laga qaaday, taas oo u oggolaanaysa inay iibiso saliideeda iyo gaasta adduunka oo dhan. Hay’adda Caalamiga ah ee Quwadda Nukliyeerka (IAEA) ayaa si isdaba joog ah u xaqiijisay in Tehran ay si buuxda u fulinaysay ballanqaadyadeeda Nukliyeerka.
Bayaan ka soo baxay Aqalka Cad ee looga arrimiyo mudane Trump kadib ayaa lagu sheegay in madaxweynaha Mareykanka uu faray “maamulkiisa inuu si degdeg ah u bilaabo hannaanka dib-u-soo-celinta cunaqabateynta” ee la xiriirta heshiiska, oo si rasmi ah loogu magac daray Qorshaha Wadajirka ah ee Waxqabadka (JCPOA).
‘Siyaasad arrimo-dibaddeed oo khaldan’
Go’aanka Trump wuxuu fulinayaa ballan-qaadkii ololahiisa doorashada ee ahaa inuu baabi’inayo heshiiskii 2015, kaasoo uu ku celceliyay inuu yahay “heshiiska ugu xumaa abid”.
Isagoo ka jawaabaya ku dhawaaqista Trump, madaxweynaha Iiraan Xassan Rouhani ayaa weeraray “saxiixa maran” ee Washington wuxuuna sheegay in ay jirto wakhti gaaban oo lagula xaajoodo quwadaha kale ee adduunka si loo sii wado heshiiska nukliyeerka.
“Waxaan ku amray wasaaradda arrimaha dibadda inay la xaajooto dalalka Yurub, Shiinaha iyo Ruushka toddobaadyada soo socda. Haddii dhamaadka muddadan gaaban aan ku soo gabagabeyno in aan si buuxda uga faa’iideysan karno JCPOA iyadoo lala kaashanayo dhammaan dalalka, heshiisku wuu sii jirayaa,” ayuu raaciyay.
Thomas Countryman, kaaliyihii hore ee xoghayaha arrimaha dibadda ee Mareykanka oo gacan ka geystay wada xaajoodka heshiiska, ayaa sheegay in ka bixitaanka heshiiska ay sii wadi doonto wadada xasilloonida ee bariga dhexe. Thomas Countryman ayaa sheegay in go’aanka Trump, Maraykanku uu noqonayo kii ugu horreeyay ee toddobada xisbi ee jebiya heshiiska.
“Taasi waxay noqon doontaa kiis halis ah oo ku saabsan ku dhaqanka siyaasadda arrimaha dibadda, waxayna yeelan doontaa saameyno dhowr ah oo si tartiib tartiib ah isbeddel ugu imaan doona.”
Waxa uu sidoo kale sheegay in Maraykanku uu hadda hoos u dhigay kalsoonida si uu uga wada xaajoodo heshiis ka wanaagsan, isagoo wada xaajoodka Waqooyiga Kuuriya ka dhigaya “mid aad u adag”.
Falcelin caalami ah
Saacado ka hor khudbadiisa, Aqalka Cad ayaa sheegay in Trump uu wacay madaxweynaha Faransiiska Emmanuel Macron si uu ugala hadlo go’aankiisa. Ku dhawaaqista ka dib, madaxweynaha Faransiiska Emmanuel Macron waxa uu bartiisa Twitter-ka ku soo qoray “ka qoomamaynta” xulafada Yurub ee Washington ee go’aanka.
“Faransiiska, Jarmalka iyo Boqortooyada Midowday ee Ingiriiska way ka qoomameynayaan go’aanka Mareykanka ee ka bixitaanka JCPOA,” ayuu yiri madaxweynaha Faransiiska Emmanuel Macron. “Nidaamka faafinta nukliyeerka ayaa halis ku jira.”
Bayaan ay si wadajir ah u soo saareen, Midowga Yurub, Ingiriiska, Faransiiska iyo Jermalka ayaa sheegay inay kula kulmeen saraakiisha Iiraan ee Brussels waxayna xaqiijiyeen inay taageerayaan “si loo sii wado fulinta buuxda oo waxtarka leh ee JCPOA ee dhammaan dhinacyada”.
Dhanka kale, Ruushka ayaa ka digay in “xaalad aad u daran” ay soo bixi doonto haddii Trump uu ka baxo heshiiska.
‘Ku baaqid iska hor imaad dhan walba ah oo lala galo Iiraan’
Marwan Bishara oo ah qoraa wax badan ka qora siyaasadda caalamka, waxaana lagu tiriyaa inuu hormuud u yahay siyaasadda arrimaha dibadda ee Mareykanka, bariga dhexe iyo istaraatiijiyada caalamiga ah oo Aljazeera ka tirsan, ayaa ku dhawaaqay Trump “isgoys weyn maaha oo kaliya bariga dhexe” laakiin sidoo kale “amniga caalamiga ah”.
“Weligay ma arag Bariga Dhexe oo u dhow qarka dagaalka, iskahorimaad nooc ah, marka loo eego maanta – ugu yaraan maaha tan iyo markii maamulka George W. Bush uu ka soo horjeeday Ciraaq oo uu isku dayay inuu ka soo horjeedo Iiraan.”
Qoraa Marwan Bishara waxa uu sheegay in Trump aanu kaliya “ka fogayn xulafadiisa Yurub” balse ku dhawaaqistiisu ay ahayd “inuu ku baaqay in iska hor imaad dhan walba ah lala galo Iiraan” iyo “wadarta guud ee la isku raacay Ra’iisul Wasaaraha Israa’iil Benjamin Netanyahu’s iyo fikradda Israa’iil ee Bariga Dhexe”.
“Xaqiiqdii, waa Trump kan aqbalay aragtida Netanyahu ee bariga dhexe halkaas oo iska horimaad, bandhig Iiraan ay lagama maarmaan u tahay nabadda iyo amniga,” ayuu raacisay qoraaga.
Dhankiisa, Cali Fathullah-Nejad, oo ah khabiir Iiraani ah oo ka tirsan Brookings Doha iyo Golaha Jarmalka ee Xiriirka Dibadda, ayaa u sheegay Al Jazeera in ay jirto dhiirigelin Tehraan si loo sii wado heshiiska inkastoo go’aanka Trump….Waxa uu yirri, “qayb weyn oo ka mid ah dadka caanka ah ee Iiraan” ee ka faa’iideystey ganacsiga ka dib heshiiska ayaa doonaya in heshiiska uu noolaado.
Dhinaca kale, kooxaha mayalka adag qaarkood ayaan dan ka lahayn burburka heshiiska, ayuu yirri.
Markii uu Madaxweyne Donald Trump xafiiska la wareegay bishii Janaayo 2017, wuxuu qaaday tallaabooyin dhowr ah oo uu ku joojinayo heshiiska. Oktoobar 2017, wuxuu diiday inuu caddeeyo in Iiraan ay ku nooshahay heshiiska. Waxa uu sidoo kale bartilmaameedsaday dhowr shirkadood oo ganacsi iyo shakhsiyaad Iiraani ah oo lagu soo rogay cunaqabatayn cusub.
Janaayo 12.2017, Trump wuxuu ku dhawaaqay inuu ka tanaasulayo cunaqabateynta Mareykanka “markii ugu dambeysay”. Waxa uu sheegay in haddii dalabaadkiisa ku aaddan “hagaajinta heshiiska” lagu fulin waayo 120 maalmood gudahood, Mareykanka uu ka bixi doono heshiiska ka hor ama ka hor waqtiga kama dambaysta ah.
Oktoobar 2018, Mareykanka wuxuu ka baxay Heshiiskii Amity ee Iiraan lala galay 1976
Maraykanku wuxuu joojiyay heshiiskii Amity ee Iiraan lala galay 1976, kaas oo la rabay inuu fududeeyo xiriirka ganacsi, qaab dhismeedka canshuuraha iyo helitaanka nidaamyada maxkamadaha ee waddan kasta.
Mareykanka ayaa ka bixi doona heshiis tobanaan sano jirka ah oo uu Iiraan kula jiray kaas oo ay Tehran u adeegsatay in ay saldhig u noqoto kiiska maxkamada caalamiga ah ee cadaalada, Xoghayaha Arimaha Dibada Mareykanka Mike Pompeo ayaa yiri.
Iiraan ayaa Mareykanka u gudbisay maxkamada ka dib markii ay dib ugu soo rogtay cunaqabateyn dhabarka ah inay ka baxday heshiiskii nukliyeerka bishii Maay.
Iiraan waxay ku doodday in go’aankaasi uu jabiyay qodobbadii heshiiskii 1955kii. Laakiin ka dib markii maxkamada caalamiga ah ee cadaalada ay amartay Mareykanka in uu yareeyo cunaqabateynta Arbacadii, Mike Pompeo wuxuu sheegay in heshiiska la joojin doono.
Ogoosto 2019, Mareykanka wuxuu ka baxay Heshiiskii Ciidamada Nukliyeerka ee Dhex-dhexaadka ahaa (INF)
Maraykanku waxa uu si rasmi ah uga baxay Heshiiskii Ciidamada Nukliyeerka ee Dhex-dhexaadka ahaa (INF) – oo ahaa heshiis lagu xakamaynayo hubka oo lala galay Ruushka – isaga oo ku andacoonaya in uu wiiqayo danaha amniga qaranka Maraykanka.
Waxaa sannadkii 1987-dii kala saxiixday hoggaamiyeyaasha Mareykanka iyo Midowga Soofiyeeti ee Ronald Reagan iyo Mikhail Gorbachev, heshiiska INF wuxuu labada dal ka dalbadaya in ay baabi’iyaan gantaallada Nukliyeerka ah ee dhulka ku saleysan iyo gantaallada cruise-ka oo gaaraya 500km ilaa 5,500km.
Heshiisku waxa uu awood u siinayaa Maraykanka in uu dib u bilaabo horumarinta goobtiisa dhexe, oo dhulka ku salaysan.
Bishii Febraayo 2019, Washington waxay ku dhawaaqday in lix bilood gudahood ay joojin doonto ka qaybgalka heshiiska ciidamada Nukliyeerka ee dhexdhexaadka ah (INF) ilaa Moskow ay burburiso gantaallo ay Mareykanka iyo xulafadiisa NATO ku eedeeyeen inay jabiyeen heshiiska.
Xoghayaha arrimaha dibedda ee Mareykanka Mike Pompeo ayaa yiri “Heshiiska mar dambe ma xaddidi karno halka Ruushka uu si xishood la’aan ah u jebiyey heshiiska.”
Madaxweynaha Mareykanka Donald Trump ayaa mar dambe si maldahan u sheegay suurtagalnimada heshiis cusub, isagoo yiri, “Waxaan rajeynayaa inaan awoodno inaan qof walba ku helno qol weyn oo qurux badan oo aan sameyno heshiis cusub oo aad uga wanaagsan,” inkastoo dabeecadda gaarka ah ee noocan oo kale ah ay tahay. Heshiiskaas ayaan weli caddayn.
Dhankeeda, Ruushka ayaa beeniyay eedeymaha Mareykanka, wuxuuna ku eedeeyay Washington inay jabisay heshiiska lafteeda, ka hor inta aysan ogeysiin inay sidoo kale ka bixi doonto heshiiska laba geesoodka ah.
Waa maxay heshiiska INF?
Heshiiskii INF oo ay kala saxiixdeen 1987dii hogaamiyayaasha Mareykanka iyo Midowga Soofiyeeti Ronald Reagan iyo Mikhail Gorbachev, ayaa heshiiska INF waxa uu ahaa in meesha laga saaro joogitaanka gantaalada Nukliyeerka ah ee dhulka iyo hubka riddada dhexe oo u dhaxeeya 500km ilaa 5,500km Yurub.
Millatariga Maraykanku waxa uu qorshaynayay in uu tijaabiyo gantaalaha nooca loo yaqaano cruise-ka ee dhulka iyo gantaalka ballistic-ga ah oo hore looga mamnuucay heshiiskii INF intii u dhaxaysay Agoosto iyo Nofeember ee sanadkii 2019.
Saraakiisha Mareykanka ayaa sheegay in burburinta heshiiska uu ugu dambeyntii ka dhashay guuldarrooyinka joogtada ah ee Ruushka in uu ugu hoggaansamo shuruudaha heshiiska.
Si gaar ah, Maraykanka iyo NATO waxay rabeen in Ruushka uu burburiyo nidaamka gantaalaha 9M729/SSC-8 ee awooda nukliyeerka. Dhinaca kale, Ruushku waxa uu ku adkaysanayaa in uu u hoggaansamay heshiiskaas, ka bixitaanka Maraykankuna uu qayb ka yahay qorshe ballaaran oo lagu wiiqayo xeerarka ku xeeran adeegsiga hubka Nukliyeerka.
Bayaan ay soo saartay wasaaradda arrimaha dibadda ee Ruushka ayaa Washington ku eedaysay burburinta heshiiska, iyadoo sheegtay in heshiiska uu dhammaaday “sababo la xiriira hindisaha dhinaca Mareykanka”.
Intii u dhaxaysay 2004 iyo 2005, Ruushku wuxuu u soo jeediyay Maraykanka in maadaama Shiinaha, Kuuriyada Waqooyi, Hindiya, Bakistaan, iyo Iiraan ay haystaan dhammaan gantaallada riddada dhexe iyo kuwa dhexdhexaadka ah, laga yaabo inay lahaato sabab wanaagsan oo looga baxo heshiiska.
Iyadoo aan si dhab ah loogu bixin heshiiska, Ruushku wuxuu markaa bilaabay horumarin qarsoodiga ah ee gantaalaha ee uu mamnuucay heshiiskii INF, sida ay sheegeen saraakiisha Maraykanku.
Isagoo la hadlayay wakaaladda wararka ee Hill, Frank Rose, oo ah kaaliyaha xoghayaha arrimaha dibadda ee hore ee xakameynta hubka, xaqiijinta iyo u hoggaansanaanta maamulkii hore ee Mareykanka, ayaa sheegay inuu u arkay dhimashada heshiiska INF inay tahay “qeybtii ugu dambeysay ee sheekada weyn – taasina waa burburkii Mareykanka. -Ruushka qaabka xasiloonida istaraatiijiyadeed ee laba geesoodka ah”.
“Heshiisyada xakamaynta hubka ma aysan ilaalinin isbeddelada jawiga amniga,” Rose, oo hadda ah xubin sare oo ka tirsan Machadka Brookings, ayaa ku daray.
Jeffrey Lewis, khabiir Maraykan ah oo ku takhasusay faafin la’aanta nukliyeerka iyo juqraafi-siyaasaddeedka, ayaa ku doodaya sababta burburinta heshiiska INF ay aad uga fudud tahay.
“Waxaa jira sababo badan oo looga baxo, laakiin waxaan u maleynayaa in kiiska MD Donald Trump ay kaliya ujeedka tahay inay u muuqato mid adag. Ma aha mid ka sii adag taas. Ujeedka ayaa ah inay noqoto mid xad gudub ah, “ayuu yidhi Lewis, oo ah borofisar ku-xigeen ka ah Xarunta James Martin ee Daraasaadka Aan Faafinta ee Machadka Middlebury ee Daraasaadka Caalamiga ah.
Lewis waxa uu intaa ku daray in sababta oo ah heshiiska INF aanu waligiis si dhab ah uga hor istaagin Maraykanka in uu sii haysto awoodiisa uu ku difaaci karo gantaalada, waxa aanu aqbali karin doodda dawladda ee ah in meesha laga saaro heshiiska ay hagaajinayso ammaanka qaranka.
“Heshiiska INF wuxuu xaddidaa gantaalada riddada dhexe ee dhulka,” Lewis ayaa yirri.
“Ma xaddido gantaallada riddada dhexe ee ku salaysan badda ama hawada. Haddii ay jiri lahayd nooc ka mid ah gabaabsi weyn oo gantaalladan ah markaa waxaad ogtahay inaan arki karno ballaarinta gantaallada badda ama hawada ku saleysan, laakiin taasi weligeed ma dhicin. “
David Wright, oo ah agaasime iyo saynisyahan sare oo ka tirsan Ururka Saynisyahanada walaacsan ayaa ku tilmaamay heshiiska INF inuu yahay guul weyn oo diblomaasiyadeed oo u soo martay waddo dheer oo lagu badbaadinayo adduunka.
“Xaqiiqda ah in Mareykanka iyo Midowga Soofiyeeti ay xilligaas awoodeen inay heshiis gaaraan waxay ahayd horumar aad u weyn. Waxay dadka siisay rajo aad u badan in xitaa waxyaabo u ekaa inay ahaayeen nooc ka mid ah dhibaatooyinka aan la xalin karin ee u dhexeeya laba quwadood oo waaweyn oo ku xirmay Dagaalkii Qaboobaa, waxaa jirtay hab looga baxo taas oo ah wada xaajood, “ayuu yiri Wright.
“Haddii Maraykanku uu meesha ka baxo, waxay u badan tahay inay kordhiyaan tirada gantaallada adduunka, waxayna u badan tahay inay sii xumeeyaan kalsoonida labada dal iyo heerka kharashka ay galiyeen taas oo loogu talagalay in loogu hortago ama la barbardhigo waxa dhinaca kale uu sameynayo. ”
Maay 2020, Mareykanka wuxuu ka baxay heshiiska hawada sare ee 1992-kii
Madaxweynaha Mareynkanka ee wakhtigaa Donald Trump ayaa go’aansaday in uu Maraykanka ka baxo heshiiskii hawada sare ee 1992-kii, kaas oo u oggolaanaya waddammada in ay ku duulaan dhulalka midba midka kale si ay u sameeyaan duulimaadyo indho-indhayn ah oo aan hubaysnayn.
Heshiiskii 1992 ayaa u oggolaanaya 34-ta waddan ee xubnaha ka ah inay sameeyaan ogeysiis gaaban, aan hubaysnayn, duullimaadyo sahan ah oo ku socda waddamada kale si ay u ururiyaan xogta ciidamadooda iyo dhaqdhaqaaqyadooda.
Maamulka Trump ayaa ku tilmaamay xayiraadaha Ruushka ee duullimaadyada Open Skies sababta ay u doonayeen inay uga baxaan heshiiska, iyagoo ku eedeeyay Moskow inay soo rogtay xaddidaad duullimaadyada u dhow Kaliningrad, oo ah aagga u dhexeeya Poland iyo Lithuania halkaas oo millatariga Ruushku ku hayo joogitaanka xooggan.
Mareykanka ayaa sidoo kale ku eedeeyay Ruushka in uu diiday duulimaadyo 6.2 mayl u jira xudduudda Joorjiya iyo Ruushka, iyo in uu diiday duulimaad hore oo la ansixiyay oo dul maray dhoolatus militari oo weyn oo Ruushku sameeyay.
Warbixin dheer oo uu soo saaray bishii Maay oo uu ku faahfaahiyay go’aanka Mareykanka ee ka bixitaanka heshiiska, ayuu xoghayaha arrimaha dibadda Mike Pompeo ku sheegay in Mareykanku uu fahamsan yahay in reer Yurub ay weli qiimeeyaan heshiiska, isagoo sheegay in taasi ay ka mid tahay sababihii Mareykanka uu ugu sii jiray heshiiska in muddo ah inkastoo Moskow aysan dooneyn in loo hoggaansamo.
Heshiisku wuxuu siiyay xulafada Maraykanka iyo la-hawlgalayaasha iyada oo aan lahayn awood casri ah oo dayax-gacmeedka hab ay ku soo ururiyaan oo ay wadaagaan – dhammaan dalalka xubnaha ka ah waxay heli karaan sawirada lagu soo ururiyey duulimaadyada.
Saraakiisha Pentagon-ka ayaa CNN u sheegay in milatariga Maraykanku uu doonayo in uu la wadaago qaar ka mid ah xogtiisa sirdoon iyo xog-uruurinta hantida sida dayax-gacmeedka oo ay la wadaagaan xulafada Yurub si ay gacan uga geystaan magdhow kasta oo lumiyo xogta muhiimka ah ee joojinta duullimaadyada Open Skies.
Maamulka Trump ayaa si la mid ah uga baxay Heshiiskii Ciidamada Nukliyeerka ee Dhex-dhexaadka ahaa ee ku saabsan waxa Mareykanka iyo dhammaan xubnaha NATO ay sheegeen in Ruushka uu ku xad-gudbay heshiiska sababo la xiriira soo gelinta Moskow ee gantaallada riddada dhexe, ee awoodda nukliyeerka ah.
Si kastaba ha ahaatee, halka xulafada Ameerika ee Yurub ay taageereen go’aanka ka bixitaanka INF Treaty, ma jirto taageero noocaas ah oo loo soo bandhigay go’aanka maamulka Trump ee ka bixitaanka Open Skies. Kow iyo toban waddan oo xubnaha ka ah ayaa sidoo kale soo saaray bayaan ay ku muujinayaan “in ay ka xun yihiin” go’aanka maamulka Trump, kaas oo sidoo kale iska caabin kala kulmay sharci-dajiyayaasha Mareykanka ee labada dhinac.
Noofambar 2020, Mareykanka ayaa ka baxay heshiiskii Paris
Maraykanku wuxuu si rasmi ah uga baxay heshiiskii Paris, isagoo fulinaya ballan-qaadkii hore ee Trump ee ahaa inuu ka baxo gaaska labaad ee ugu weyn adduunka ee ku saabsan heshiiska caalamiga ah ee lagula dagaallamayo isbeddelka cimilada.
Patricia Espinosa, oo ah xog-hayaha fulinta ee Qaramada Midoobay ee Heshiiskii Isbeddelka Cimilada (UNFCCC) ayaa tirri “Ka bixitaanka Maraykanku waxa uu ka tagi doonaa nus ka mid ah nidaamkayaga, iyo dadaalka caalamiga ah ee lagu gaarayo hadafyada iyo hamiga heshiiskii Paris.”
Maraykanku weli waxa uu sii ahaanayaa qayb ka mid ah UNFCCC. Espinosa ayaa sheegtay in jirku uu “diyaar u noqon doono in uu Maraykanka ka caawiyo dadaal kasta si uu dib ugu biiro heshiiskii Paris”.
Trump ayaa markii ugu horeysay ku dhawaaqay inuu doonayo inuu Mareykanka ka baxo heshiiska bishii Juun 2017, isagoo ku dooday inuu wiiqayo dhaqaalaha dalka. Maamulka Trump ayaa si rasmi ah u ogeysiiyay ka bixitaanka Qaramada Midoobay bishii Nofeembar 4, 2019, kaasoo qaatay hal sano in uu dhaqan galo.
‘Fursad dhuntay’
Diblomaasiyiinta cimiladu hadda iyo kuwii hore waxay sheegeen in hawsha xakamaynta kulaylka caalamiga ah ee heerar nabdoon ay noqon doonto mid adag la’aanteed awoodda dhaqaale iyo diblomaasiyadeed ee Maraykanka.
Tanguy Gahouma-Bekale, oo madax u ah kooxda gorgortanka ee kooxda Afrika ee wada hadalada cimilada aduunka ayaa yirri “Tani waxa ay noqon doontaa fursad luminaysa dagaal caalami ah oo wadajir ah oo lagaga soo horjeedo isbedelka cimilada.”
Ka bixitaanka Mareykanka wuxuu sidoo kale abuuri doonaa dhaqaalaha cimilada adduunka, Gahouma-Bekale ayaa yiri, isagoo tilmaamaya ballan-qaadkii madaxweynihii hore ee Mareykanka Barack Obama ee ahaa in uu ku biiriyo $3bilyan sanduuqa lagu caawinayo wadamada nugul wax ka qabashada isbedelka cimilada, balan qaadkaasina wuxuu dhiibay Mareykanka $1 Bilyan oo kali.
“Caqabadda lagu doonayo in lagu xiro farqiga hamiga caalamiga ah ayaa noqda mid aad u badan, aad u adag muddada gaaban,” ayuu yiri Thom Woodroofe, oo ah diblomaasi hore oo ka tirsan wadahadalada cimilada ee Qaramada Midoobay, hadda lataliye sare oo ka tirsan Machadka Siyaasadda Bulshada ee Aasiya.
Si kastaba ha ahaatee, qiiqa hawada sare ee kale ayaa labanlaabmay ficilka cimilada xitaa iyada oo aan la dammaanad qaadin in Maraykanku uu raaci doono. Shiinaha, Jabbaan iyo Kuuriyada Koonfureed ayaa dhammaantood ballan qaaday inay noqdaan dhexdhexaad kaarboon – oo sidoo kale ahaa ballanqaad uu horay u sameeyay Midowga Yurub.
Ballanqaadyadaas ayaa gacan ka geysan doona in la dhaqaajiyo maalgelinta kaarboon-yar ee weyn ee loo baahan yahay si loo xakameeyo isbeddelka cimilada. Haddii Maraykanku uu dib u soo galo heshiiskii Paris, waxay siin doontaa dadaalladaas “toogasho weyn oo gacanta ah”, ayuu yirri Woodroofe.
Maal-gashadayaasha Yurub iyo Mareykanka oo haysta hanti dhan $30 tirilyan oo doollar ayaa ku booriyay in si degdeg ah dib ugu biiro heshiiskii Paris, waxayna uga digeen waddanku inuu halis ugu jiro inuu dib uga dhaco tartanka caalamiga ah si loo dhiso dhaqaalajha hooseeya.
Saynis yahanadu waxa ay sheegeen in dunidu ay tahay in ay si aad ah u jarto qiiqa hawada sii daaya tobankan sano si looga fogaado waxyeelada ugu daran ee kulaylka adduunka.
Kooxda Rhodium waxay sheegtay 2020, Maraykanku uu ka hoosayn doono boqolkiiba 21 heerarka 2005. Waxay intaa ku dartay in maamulka labaad ee Trump, ay rajaynayso in qiiqa Maraykanka uu kordho in ka badan 30 boqolkiiba ilaa 2035 marka loo eego heerarka 2019.
Aqalka Cad ee Obama ayaa ballan qaaday inuu dhimayo qiiqa Maraykanka 26-28 boqolkiiba marka la gaaro 2025 marka loo eego heerarka 2005 ee heshiiskii Paris.
Maarso 2021, Turkiga wuxuu ka baxay heshiiska Golaha Yurub ee Axdiga ka hortagga iyo la dagaallanka xad-gudubyada ka dhan aha haweenka iyo rabshadaha qoyska
Digreeto madaxweyne oo lagu daabacay wargeyska rasmiga ah 20-kii Maarso, Turkigu waxa uu si lama filaan ah uga baxay Golaha Yurub ee Axdiga ka hortagga iyo la dagaallanka xad-gudubyada ka dhanka ah haweenka iyo rabshadaha qoyska si lama filaan ah laakiin aan ahayn tallaabo lama filaan ah.
Heshiiska ayaa lagu saxiixay Sebteembar 2011 magaalada Istanbul waxaana loogu magac daray magaalada. Turkiga ayaa ahaa dalkii ugu horeeyay ee cod aqlabiyad leh ku ansixiyay baarlamaanka, waxaana ku xigay 11 wadan oo Yurub ah. Wuxuu dhaqan galay Agoosto 2014.
Taageeraha ugu weyn ee shirweynaha ayaa ahaa Ururka Haweenka iyo Dimuqraadiyadda, ama KADEM, oo ay madax ka tahay gabadha yar ee Madaxweyne Recep Tayyip Erdogan. Axdiga Istanbuul waa heshiis si sharci ah loo fulinayo oo dhinacyadiisa ay ku qasban yihiin inay ka hortagaan, baaraan, oo ciqaabaan xadgudubyada ka dhanka ah haweenka. Habka hirgelinta waa la kormeeraa oo la qiimeeyaa.
Kadib 2012, Turkigu waxa uu qaatay sharciga No 6284 si loo ilaaliyo qoyska loogana hortago xadgudubyada ka dhanka ah haweenka. Xisbiga talada haya ee AK ayaa kor u qaaday qorshe hawleedkiisa qaran ee sinnaanta jinsiga, wuxuuna xoojiyay sharciyadiisa.
Sidaa darteed ka bixitaanka Turkiga ee heshiiska ayaa dhaleeceyn ka dhex dhalisay mucaaradka, kooxaha xuquuqda iyo xitaa taageerayaasha xisbiga talada haya, kuwaas oo niyad jab ku riday.
Hogaamiyeyaasha Golaha Yurub ayaa sheegay in ujeeddada heshiisku ay tahay in laga hortago xadgudubyada ka dhanka ah haweenka, ilaalinta dhibanayaasha iyo maxkamadaynta dembiilayaasha. Waxay ilaalinaysaa xuquuqda aasaasiga ah ee haweenka ee nolol xor ah oo rabshado ah iyo ka tagista waxay ka reebaysaa Turkiga iyo haweenka Turkiga qalab muhiim ah oo ay kaga hortagaan rabshadaha ka dhanka ah.
KADEM ayaa markii dambe soo saartay bayaan ku saabsan tallaabadaas. “Sharciyada iyo qaab-dhismeedyadu waxay beddelaan oo horumariyaan taariikhda. Muhiimadu waa in aan dib loo qaadin marka ay timaado tacadiyada ka dhanka ah haweenka. Arintan oo kale waa wax aan la is weydiin karin”.
Mas’uuliyiinta xisbiga AK ayaa sheegay in taa beddelkeeda ay ku dhawaaqi doonaan axdi loogu magac daray Ankara Consensus kaas oo la doonayo in looga hortago xadgudubyada ka dhanka ah haweenka.
Waa maxay sababta ka bixitaanka?
Sabaha dhaliyay dhacdadan waxay dib ugu noqonaysaa xagaagii 2020 markii madaxweynaha Turkiga uu go’aansaday inuu madxafka caanka ah ee Istanbul, Hagia Sophia, ama AyasofIya, uu dib ugu celiyay in masjid laga dhigo. Mucaaradka Madaxweyne Erdogan ayaa dhaleeceeyay tillaabada, iyaga oo ku tilmaamay dadaal lagu xoojinayo saldhiggiisa awoodeed ee ka dhex jira muxaafid diimeed iyo codbixiye qaran, iyadoo dowladdiisa ay la halgameysay hoos u dhac dhaqaale iyo masiibo caalami ah oo ay billowday inay lumiso taageerada shacabka.
Baaqyadii ugu horeeyey ee ahaa in laga baxo Axdiga Istanbuul waxa ay ka yimadeen wadaado muxaafid ah oo ku eedeeyay heshiiska in uu wax u dhimayo qiyamka qoyska, siinaya bulshada LGBTQ xuquuq badan iyo ansixinta guurka khaniisiinta. (erayadan LGBT waa erayo la soo gaabiyey waxayna asal u taagan yihiin khaniisad, khaniis, qof lab iyo dhedig isku ah, iyo qof jinsigiisa beddelay.)
Fatma Aksal, oo ah guddoomiyaha guddiga baarlamaanka u qaabilsan fursadaha siman ee ragga iyo dumarka, ayaa sheegtay in xadgudubyada jinsiga ay tahay dhibaato weyn oo ay tahay in si heer caalami ah wax looga qabto. Waxay sheegtay in xisbiga talada haya ee AK oo ay xubin ka tahay uu u arko dambi ka dhan ah bini’aadantinimada. Iyada, go’aanka ah in la baabi’iyo Axdiga Istanbul waxa uu faa’iido u yeelan doonaa dalka oo dhan.
“Ma fulin karno wax sababtoo ah Yurub ayaa nagu soo rogtay. Ma jiraan wax aad kaga dayan karto Yurub xagga dumarka. Waxay leedahay heerarka ugu sarreeya. Horay waxaan baarlamaanka ugu sameynay guddi sahamin ah oo baaritaan ku sameeya xadgudubyada ka dhanka ah haweenka iyadoo la adeegsanayo amar madaxweyne,” ayay u sheegtay Al-Jazeera.
Inkastoo Fatma Aksal ay sheegtay in arrintu ay ka sarreyso siyaasadda oo daacadnimadu ay tahay furaha kaliya ee xalka, waxay ku doodday in qaybo ka mid ah heshiiska ay ka soo horjeedaan qiyamka qoyska ee Turkiga.
Laakin xubin ka tirsan baarlamaanka Aylin Nazliaka oo ka tirsan xisbiga ugu weyn mucaaradka CHP ayaa sheegay in dhammaan xisbiyada siyaasadeed ee Turkiga oo dhan ay ku hanweyn yihiin diyaarinta iyo saxiixa Axdiga Istanbul.
Waxay u sheegtay Al-Jazeera: “Xisbiga talada haya ayaa hadda is burinaya. Sharciga No 6284 wuxuu tilmaamayaa heshiiska. Burintaas ayaa wiiqaysa sharcigan. Qofna ma xaqiijin karo inaysan burin doonin. Heshiiskani waxa uu dammaanad u yahay haweenkeenna.”
Aylin Nazliaka ayaa meesha ka saartay sheegashada dadka naqdiya heshiiska kuwaas oo soo jeedinaya in ragga la xirro iyada oo lagu salaynayo hadallada haweenka in kasta oo amar horudhac ah uu jiro. “Ma jiro qodob heshiiska ku jira oo dhiirigelinaya furriinka, rabshadaha, ama khaniisnimada. Ragga waxaa lagu duufsadaa guriga haddii ay dhacdo rabshad qoys, hanjabaad ama dembi.”
Febraayo 2022, Ruushka ayaa ka baxay heshiiska hawada sare
Ruushka ayaa sidoo kale ka baxay heshiiska hawada sare. Wasaaradda arrimaha dibadda ee Ruushka ayaa bayaan ay soo saartay ku sheegtay in ka bixitaanka Mareykanka ee heshiiska hawada furan sanadkii hore “ay si weyn u kordhisay dheelitirka danaha dowladaha saxiixay”, iyadoo intaa ku dartay in soo jeedinta Moskow ee ah in heshiiska lagu sii jiri ka dib bixitaanka Mareykanka uu ahaa mid qabow oo garabka Washington xulafo la ah.
Heshiiska waxaa loogu talagalay in lagu dhiso kalsoonida Ruushka iyo Galbeedka iyada oo u oggolaanaysa heshiiska in ka badan saddex darsin saxiixayaasha inay sameeyaan duulimaadyo sahan ah oo ku saabsan dhulalka midba midka kale si ay u ururiyaan macluumaadka ku saabsan ciidamada iyo dhaqdhaqaaqyada.
Wasaaradda arrimaha dibadda ee Ruushka ayaa sheegtay in Moskow ay hadda bilaabayso tilaabooyin habraacyo khuseeya oo ay kaga baxayso heshiiska.
Madaxweynaha Mareykanka Donald Trump ayaa ku dhawaaqay in Washington ay dooneyso inay ka baxdo heshiiska hawada furan bishii Maay 2020, isagoo ku dooday in xadgudubyada Ruushka ay ka dhigeen mid aan loo dulqaadan karin in Mareykanka uu sii ahaado xisbi. Maraykanku waxa uu dhammaystiray ka bixitaankiisii heshiiska bishii Nofeembar 2020.
Ruushka ayaa beeniyay in uu jabiyay heshiiskaas oo dhaqan galay sanadkii 2002. Midowga Yurub ayaa ku booriyay Mareykanka in uu dib u eego waxa uuna ugu baaqay Ruushka in uu ku sii jiro heshiiska.
Moskow ayaa ku doodday in ka bixitaanka Mareykanka uu meesha ka saarayo ammaanka caalamka, taasoo adkeyneysa in dowladuhu ay fasiraan ujeedooyinka dalalka kale, gaar ahaan xiisadda Ruushka iyo Galbeedka ka dib markii Ruushka uu la wareegay gobolka Crimea ee Yukrayn 2014-kii.
Noofambar 2022, 7 Waddan ayaa ka baxay Heshiiska Axdiga Tamarta
Noofambar 18 2022, iyada oo raacaysa wadadii Poland, Spain, Netherlands, France, Slovenia, iyo Jarmalka, Luxembourg waxay noqotay waddankii toddobaad ee ku dhawaaqa qorshayaasha lagaga baxayo Heshiiska Axdiga Tamarta (ECT) ee iskaashiga caalamiga ah ee qaybta tamarta.
Faransiiska ayaa noqday waddankii ugu dambeeyay ee ka baxa heshiiska muranka dhaliyay ee heshiiska tamarta (ECT), kaas oo ka ilaaliya maalgashadayaasha shidaalka isbeddelada siyaasadeed ee khatar gelin kara faa’iidadooda. Isagoo ka hadlayay ka dib shir-madaxeedka Midowga Yurub ee Brussels madaxweynaha Faransiiska Emmanuel Macron, wuxuu yiri: “Faransiiska wuxuu go’aansaday inuu ka baxo heshiiska tamarta.”
Hadalka Madaxweyne Macron wuxuu daba socdaa codbixinta baarlamaanka Poland uu kaga baxayo heshiiska 52-ka waddan iyo ku dhawaaqida Spain iyo Nederland ee ay sidoo kale doonayeen inay ka baxaan heshiiska.
Xulafada Macron ee Brussels, MEP-ga Faransiiska Pascale Canfin, wuxuu yiri: “Waxaan u baahanahay inaan ka baxno heshiiska tamarta sababtoo ah waxaan ku dhamaaneynaa dacwooyinka shirkado caalami ah iyada oo loo marayo maxkamado gaar ah oo naga hortagaya fulinta siyaasadaha cimilada.”
Komishanka Yurub ayaa soo jeediyay “casriyeyn” heshiiska ah, kaas oo soo afjari doona qoraalka maxkamadaha maalgashadayaasha qarsoodiga ah ee heshiiska ee u dhexeeya xubnaha Midowga Yurub. Qorshahaas ayaa la filayaa in looga hadlo kulan ka dhacayay.
Sarkaal ka tirsan dowladda Faransiiska ayaa sheegay in Paris aysan isku dayi doonin in ay hor istaagto qorshaha casriyeynta ee Midowga Yurub ama kulanka Mongolia. “Laakiin wax kasta oo dhaca, Faransiisku wuu ka baxayaa heshiiska,” ayuu yirri.
Ka bixitaanka Faransiiska waxay qaadan doontaa qiyaastii hal sano in la dhammeeyo, wakhtigaas, dooda Paris waxay u badan tahay inay u gudbi doonto siyaabaha dhexdhexaadinta ama yaraynta muddada “qorrax dhaca” ee ECT kaas oo u oggolaanaya dacwooyinka dib-u-indha indheynta. Horumarka laga gaaray arrintan ayaa ilo ku dhow dhow wada xaajoodyada sharciyeed ee socda u maleynayaan inay suurtagal tahay.
Heshiiska charter-ka tamarta waxaa la dejiyay 1994 si loo ilaaliyo shirkadaha tamarta galbeedka ee ka shaqeeya dalalkii hore ee Soofiyeedka. Waxay u ogolaataa maalgashadayaasha inay dacweeyaan dawladaha dejinaya siyaasadaha wiiqi kara soo celinta maaliyadeed ee la filayo. Si kastaba ha ahaatee, dhaleecayntu waxay qiyaaseen in kharashka ugu dambeeya ee magdhowga shirkadaha shidaalka laga yaabo inuu kordho in ka badan trillion dollar ah.
Febraayo 2023, Ruushka ayaa ka baxay inuu ka baxayo heshiiska START ee Maraykanka kaas oo yareynaya oo xaddidaya hubka nukliyeerka ee waddan kasta.
Madaxweynaha Ruushka Vladimir Putin ayaa ku dhawaaqay in Ruushku uu joojinayo ka qaybgalka heshiiska cusub ee START, oo ah tiirkii ugu dambeeyay ee xakamaynta hubka nukliyeerka ee Moscow iyo Washington, kaas oo xaddidaya hubkooda istaraatiijiga ah ee nukliyeerka. Heshiiskaan ayaa waxaa la saxiixay 2010, New START Treaty ayaa xaddidaya tirada madaxyada istaraatiijiga ah ee nukliyeerka ee Mareykanka iyo Ruushka iyo geynta gantaalada dhulka iyo badda hoostiisa ku saleysan iyo kuwa wax duqeeya si loo gaarsiiyo goobaha weerarka lala damcaayo.
“Arrintan, waxaa igu qasbay inaan maanta ku dhawaaqo in Ruushku uu joojinayo ka-qaybgalka heshiiska istiraatijiyadeed ee hubka weerarka ah,” ayuu Putin ku yirri khudbaddiisii sannadlaha ahayd ee uu qaranka u jeediyay, hal maalin uun ka dib markii madaxweyne Joe Biden uu booqasho lama filaan ah ku tagay dalka Yukrayn.
Qudbadiisii dawladeed ee mudada dheer dib loo dhigay, mudane Putin waxa uu Ruushka iyo Yukrayn ku tilmaamay dhibanayaal laba heshiis oo reer galbeed ah. Waxa uu sheegay in Ruushka, uusan ahayn Yukrayn, uu yahay midka u dagaallamaya jiritaankiisa.
Khudbadda ayaa ku celisay cabashooyin badan oo uu hoggaamiyaha Ruushku si joogto ah u soo bandhigay si uu cudurdaar ugu noqdo dagaalka aadka loo cambaareeyay oo uu iska dhega tiray dalabaadka caalamiga ah ee ahaa in uu dib uga laabto aagga la haysto ee Yukrayn.
Heshiiska cusub ee START, oo markii ugu horreysay la saxeexay Abriil 2010, ayaa xaddidaya Maraykanka iyo Ruushka in ka badan 1,550 madaxyada nukliyeerka ah la geeyo nidaamyada gudbinta sida gantaalada ballistic-ga ee qaaradaha, gantaalaha ballistic-ga ee badda hoostiisa laga rido ama bambaanooyin culus.
Maraykanka iyo Ruushka labaduba waxay awoodaan in ay geeyaan wax ka badan madaxyada nukliyeerka ee loo qoondeeyay iyada oo Washington iyo Moskow ay leeyihiin isku darka in ka badan 13,000 oo madaxyada dagaalka ah – oo ka dhigaya qiyaastii 90% hubka nukliyeerka adduunka, sida lagu sheegay xogta ay bixisay Ururka Xakamaynta Hubka.
Ka dib tartankii hubka nukliyeerka ee inta badan soo afjaray burburkii Midowgii Soofiyeeti, Qaramada Midoobay waxay ku riixaysay hub ka dhigista nukliyeerka iyo madaxyada dagaal ee caalamiga ah ayaa hoos u dhacay tan iyo markii ay gaareen heerkoodii ugu sarreeyay 1985, markii in ka badan 70,000 oo madaxyada dagaalka lagu qiyaasay inay ka kooban yihiin caalamka kaydadka hubka.
Qudbada Putin ayaa ku soo beegantay saddex maalmood ka hor sannad guuradii koowaad ee ka soo wareegtay duulaankii Ruushka ee Yukrayn.
Ruushka ayaa sii waday weerarka uu ku hayo Yukrayn sanadkii la soo dhaafay in kasta oo ay reer galbeedku cunaqabatayn iyo khasaare ka soo gaareen dagaalka. Difaaca dalka Yukrayn ayaa waxaa taageeray dalal kale oo badan, kuwaasoo intooda badan ku sugan Galbeedka.
2007, Eriteriya waxay ka baxday ururka gobolleedka IGAD
Yemane Gebreab, oo sidoo kale ah madaxa arrimaha siyaasadda ee Jabhadda People’s Front for Democracy and Justice (PFDJ), ayaa sheegay in Eriteriya ay joojisay xubinimadeedii ururkaas, kaddib markii lagu xad-gudbay madax-bannaanida dal xubin ka ah, oo ay ula jeedo Soomaaliya.
“Tani waa waajib ku socota magaca shacabka gobolka Geeska,” ayuu yiri. “Waa inaan qaadanaa mas’uuliyad, dib-u-soo-nooleynna IGAD si aan u yeelanno urur shaqeynaya, ururka dhabta ah ee gobolka waa muhiim, la’aanteed habkaas, fikradda iyo niyad-wanaaggu ma noqon doonaan kuwo wax-soo-saar leh, waa inaan abuurnaa hay’ad shaqeynaysa oo natiijo ah, u janjeersanahay si aan u niraahno waxaan beddelnay wejigii gobolka.”
Waxa uu sheegay in Asmara ay ka niyad jabtay ka dib markii IGAD ay ku guul darreysatay in ay taageerto QM Qaraar ka soo baxay golaha ammaanka, kaasoo dhigayay in la ixtiraamo madax-banaanida dhuleed ee Soomaaliya.
Waxa uu ku micneeyay in Eriteriya ay joojisay xubinnimadeeda ka dib markii Itoobiya ay “soo gashay” Soomaaliya. Itoobiya ayaa ciidamadeeda u soo dirtay Soomaaliya sannadkii 2006-dii, si ay u taageeraan dowladdii KMG ahayd ee Soomaaliya. Waxay la dagaalantay urur Islaamiyiin ah, oo ay ku jiraan Midowga Maxaakiimta Islaamiga ah ee uu hogaaminayay Sheekh Shariif oo Soomaaliya madaxweyne kasoo noqday asigoo ku yimid nidaamka qabaliga ah ee 4.5, ururkaas ayaa ahaa koox ka mid ah Maxkamadaha Shareecada oo xilligaas ka talinayay inta badan Koonfurta Soomaaliya.
Duullaankii Itoobiya ee Soomaaliya
Dagaalkii Soomaaliya, oo sidoo kale loo yaqaan duullaankii Itoobiya ee Soomaaliya ama faragelintii Itoobiya ee Dagaalkii Sokeeye ee Soomaaliya, waxa uu ahaa dagaal hubaysan oo ay ku lug lahaayeen inta badan ciidamada Itoobiya iyo kuwa dawladda ku meel gaarka ah ee Soomaaliya (DKMG) iyo ciidamo Soomaali ah oo ka yimid Puntland oo ka soo horjeeda dallada Islaamiyiinta Soomaaliya. Midowga Maxkamadaha Islaamiga (MMI), iyo maleeshiyaad kale oo gacan saar la leh maamulka Soomaaliya. Tallaabooyinka Itoobiya waxaa sabab u ah maxaakiimta oo qabsaday inta badan koonfurta Soomaaliya dabayaaqadii 2006-dii.
Itoobiya ayaa si rasmi ah ula dagaalantay xoogaga Islaamiyiinta Soomaaliya, iyadoo duqeymo ka geysatay gudaha Soomaaliya, isla markaana ay ciidamo dhulka ka hawlgala kasoo buuxisay Soomaalida, taasoo noqotay dhibaato halis ah oo ka socday gudaha Soomaaliya oo rabshado isu beddelay, waxaana kasii dhashay ururka dhalinyarada ah ee Al-shabaab.
Ra’iisul wasaaraha Itoobiya, Meles Zenawi, ayaa telefishinka ka sheegay in uu amray tallaabadaas, sababtoo ah ma uusan haysan wax doorasho ah.
“Ciidamada difaaca Itoobiya waxaa lagu qasbay inay galaan dagaal si ay u difaacaan madax-bannaanida qaranka,” ayuu yirri. “Ma isku dayeyno inaan dowlad u soo dhisno Soomaaliya, mana nihin ujeedo aan ku faragelineyno arrimaha gudaha ee Soomaaliya. Duruufaha jira uun baa nagu qasbay.”
Sida ay sheegeen dad goob joogayaal ah diyaaradaha dagaalka ee Xabashida Itoobiya ayaa duqeymo xoogan ka geystay magaalooyin dhowr ah, iyagoo baabi’iyay xarun ay ku sugnaayeen kooxaha islaamiyiinta iyo bartilmaameedyo kale, iyadoo taangiyada Itoobiya ay dagaal ku qaadeen. Weeraradan ayaa sababay rabshado ka dhacay magaalada Muqdisho, oo ah magaalada uu dagaalku ka dillaacay, iyo dagaallo dhowr jiho ah oo ka dhacay koonfurta Soomaaliya. Itoobiya oo maamusha ciidamada ugu awooda badan gobolka ma aysan shaacin tirada ciidamada, taangiyada iyo diyaaradaha ay u dirtay Soomaaliya, balse Qaramada Midoobay ayaa sheegtay in ugu yaraan 8,000 oo askari oo Itoobiyaan ah ay ku sugan yihiin gudaha Soomaaliya. Khasaaro xooggan ayaa kasoo gaaray dowladda Itoobiya, laakiin qiyaaso la isku halleyn karo ayaa suurtagal ahayn in la xaqiijiyo.
Saraakiisha Itoobiya waxay beeniyeen inay wax ciidan ah ku leeyihiin gudaha Soomaaliya, iyagoo taa beddelkeeda sheegay in ku lug lahaanshaha ay ku kooban yihiin dhowr boqol oo la taliyeyaal ciidan ah. Dhowrkii bilood ee dhammaadkii 2006, Culumaa’udiinka Islaamiga ah ee Soomaaliya waxay ugu hanjabeen Itoobiya inay taageerto kooxaha ka soo horjeeda, dowladda KMG ah ee caalamku aqoonsan yahay.
Faragelintaasi qaawan, Ra’iisul wasaaraha Itoobiya ee wakhtigaas Meles Zenawi ayaa sheegay in xuduudaha dalkiisa ay khatar ku yihiin xoogagga ka soo horjeeda ee ku sugan gudaha Soomaaliya, wuxuuna sheegay in Dowladda Kumeel Gaarka ah ay ku casuuntay ciidamada Itoobiya inay soo galaan dalkooda.
“Waxaan dareemnay in hal dal oo xubin ka ah Soomaaliya uu iska indho tiray xuquuqdii ay lahayd urur-goboleedkayaga,” ayuu yiri Gebreab, “markii ay Itoobiya soo gashay duullaankii 2006-dii. Eriteriya waxay dareentay inaan taas la aqbali karin,” ayuu yiri Gebreab.
“Xaaladdu isma beddelin tan iyo [waa aan joojinay xubinimadeenna] markaas, laakiin waxaan dareennay inaan go’aan ka gaarnay, dib u bilaabista hawlihii IGAD waxay gacan ka geysan doontaa hab wax ku ool ah oo IGAD ay u yeelato ururrada gobolka.”
Gebreab ayaa ugu baaqay IGAD in ay ka weecato maaraynta khilaafaadka iyo xal u helida sidii loo abuuri lahaa xiriir adag oo laba geesood ah oo dhexmara wadamada xubnaha ka ah si loo horumariyo, taasoo uu sheegay in ay wax badan ka bedeli doonto nolosha muwaadiniinta Geeska Afrika.
“In kasta oo taasi ay muhiim tahay, waxaan dareemaynaa in diiradda la saarayo isdhexgalka gobolka. Waxaan nahay taageerayaashii ugu muhiimsanaa fikradda ah inaan u baahanahay inaan horumarino kaabayaasha Afrika,” ayuu yiri Gebreab.
“Qof kastaa wuu og yahay in ay fududahay in dal Afrikaan ah oo dariska la ah Yurub la aado, qof walbana wuu ogyahay in taasi loo baahan yahay in la soo afjaro. Waxaan dareensanahay in gobolkeena aan u baahanahay inaan horumarino isku xirka tareenada [iyo] isku xirka wadooyinka ee dalalkeena…. Tani waxay u baahan tahay inay diirada saarto IGAD.”
Sanadka 2023 Eriteriya waxay dib ugu soo noqonaysaa ururka IGAD. Madaxweynaha Eriteriya Isaias Afwerki ayaa sheegay in Eriteriya ay dib uga mid noqon doonto urur goboleedka IGAD. “Tani waa waajib ku socota magaca shacabka gobolka Geeska,” ayuu yiri. “Waa inaan qaadanaa mas’uuliyad, dib-u-soo-nooleynna IGAD si aan u yeelanno urur shaqeynaya, ururka dhabta ah ee gobolka waa muhiim, la’aanteed habkaas, fikradda iyo niyad-wanaaggu ma noqon doonaan kuwo wax-soo-saar leh, waa inaan abuurnaa hay’ad shaqeynaysa oo natiijo ah, u janjeersanahay si aan u niraahno waxaan beddelnay wejigii gobolka.”
Tixraacyada:
Al-jazeera, Guardian, The Hill, Financial Times, iyo Diblomaasi.com
